انواع فرش دستباف ایرانی، از گذشته تا به امروز طرفداران و علاقمندان بسیاری را جذب کرده است. در حقیقت کلمه فرش در ذهن هر کسی، یاد فرش ایرانی را زنده خواهد کرد. اگر تاریخچه انواع فرش را در هر جای جهان بررسی کنید، قطعا ردپایی از ایران را در آن خواهید دید. از این رو می توان با صراحت اعلام کرد که فرش و انواع آن، بخشی از فرهنگ و اصالت کشور ماست.
همین موضوع ثابت می کند که ایرانیان از گشته به دکوراسیون و استفاده از فرش و زیر انداز توجه ویژه ای داشته اند.
فرش چیست؟
کلمه فرش ریشه عربی دارد و به عنوان زیر انداز یا کف پوش معنی می شود. هرچند بسیاری از افراد در جامعه بین الملل هر نوع زیر انداز پرزداری را فرش تجسم می کنند. اما در حقیقت هیچ کس به اندازه ما ایرانیان، فرش و انواع فرش را نمیشناسد. در گذشته تمامی انواع فرش به دست هنرمندان ایرن زمین بافته میشد. اما امروزه با دخالت ماشین، بافت انواع فرش و زیر اندازه چهره صنعتی و مدرن تری گرفته است. فرش ها بر اساس عوامل متعددی مثل: نوع بافت، جنس، سبک بافت، طرح و …. به انواع مختلف تقسیم بندی می شوند.
انواع فرش بر اساس روش بافت به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
- فرش دستباف
- فرش ماشینی
فرش دستباف
فرش دستباف یکی از انواع فرش است که توسط دست و بدون استفاده از هرگونه ابزارآلات و ماشین آلات صنعتی بافته میشود. افراد هنرمند و توانمند پشت دار قالی مینشینند و گره به گره را با دست به تار و پود فرش میبافند.
فرش ماشینی
فرش ماشینی نیز جزو انواع فرش است که به واسطه ماشین آلات و به صورت صنعتی بافته می شود.
ساده کارپت، تصمیم دارد به ارزش انواع فرش های های دستبافت و زیر مجموعه های آن بپردازد.
مزایای استفاده از انواع فرش دستباف
- برای بافت فرش های دستباف از مواد و الیاف مصنوعی استفاده نمی شود. عموما نخ ها و الیاف طبیعی هستند. در نتیجه احتمال ایجاد حساسیت در افراد کمتر است.
- ارزش مادی فرش دستباف به علت هنر دست و استفاده از الیاف طبیعی بیشتر است. هر چه عمر فرش بیشتر باشد، قیمت آن افزایش میابد.
- از آنجا که مواد مصنوعی و الیاف غیر طبیعی در بافت فرش وجود ندارد، نرم تر از نوع ماشینی است.
- ضخامت فرش های دستی معمولا بیشتر است. در نتیجه کیفیت و مقاومت فرش بیشتر است.
- ارزش و زیبایی فرشهای دستباف به مرور زمان و بر اثر استفاده مداوم ( اصطلاحا پاخور بیشتر) بیشتر می شود.
- فرش های دستباف، قابل ترمیم هستند و در صورتی که تحت یکی از عوامل پارگی، پوسیدگی، بید خوردگی و ساییدگی قرار بگیرد، به راحتی رفو می شوند.
معایب استفاده از انواع فرش دستبافت
- فرش های دستباف از آنجا که با دست بافته می شوند، نسبت به فرشهای ماشینی دیرتر آماده می گردند.
- قیمت انواع فرش دستباف نسبت به نوع ماشینی آن گرانتر است.
- ممکن است تحت خطای انسانی ایراداتی در بافت و طرح وجود داشته باشد.
انواع فرش بر اساس طرح و نوع بافت
-
فرش دستباف
فرش دستباف با توجه به شناختی که ما ایرانی ها از کلمه فرش داریم، به انواع مختلفی تبدیل می شود. جنس نخ، نوع بافت، منطقه بافت و … عواملی است که مجموعه ای از انواع فرش دست بافت را به جامعه معرفی می کند.
-
وینتیج
فرش وینتیج به فرش هایی گفته می شوند که جدید بافته شده اند اما طرح فرش های پاخورده قدیمی دارند. عمر طولانی و جذابیت زیادی دارند. در گذشته به فرشهای دستباف کهنه گفته می شد. اما امروزه وینتیج یک نوع سبک فرش بافی است.
-
گبه
گبه نوعی فرش از خانواده قالی است که نخ خاب (پرزهای) بلندتری دارد. طرح آن معمولا ساخته ذهن بافنده است. تعداد پودهای آن نسبت به فرش بیشتر است.
-
قالی و قالیچه
قالی، نوعی فرش است که غالبا ارتفاع نخ خاب یا پرز آن از فرش ماشینی کوتاه تر است. ابعاد قالی میتواند با فرش یکسان یا متفاوت باشد. به قالی با اندازه کوچکتر از فرش قالیچه می گویند.
-
فرش چهل تکه
فرش چهل تکه نوعی فرش ترکیبی است که از برش های انواع فرش، گلیم، گبه و ….. به یکدیگر ایجاد می شود. سبک فرش چهل تکه، تلفیقی از هنر چهل تکه دوزی است که امروزه طرفداران بسیاری دارد.
-
گلیم
گلیم نوعی زیر انداز است که نخ خاب آن بسیار کوتاه است و می توان گفت هیچ پرزی ندارد. معمولا جنس نخ آن کرک و پشم در هم تنیده است. با توجه به اینکه گلیم در کدام منطقه و فرهنگ بافته شده، به انواع مختلف تقسیم بندی می شود.
انواع فرش بر اساس موقعیت جغرافیایی
شاید برایتان جالب باشد که بدانید، بافت فرشها بر اساس موقعیت محلی می توانند متفاوت باشند. هر کدام از انواع فرش که در مناطق مختلف بافته شده باشد، ویژگی ها و مشخصات مخصوص به خود را دارد. انواع فرش های محلاتی به شرح زیر است:
فرش شهری:
فرش شهری، فرشی است که در داخل شهرها و به دست هنرمندانی که ساکن شهر هستند بافته شده است. عموما حساسیت بافت و ظرافت این نوع فرشها بیشتر است. معمولا از رج های بیشتری تشکیل می شوند. بافت این نوع فرشها در زمان صفویه افزایش یافت. شهرهایی مثل تبریز، سمبل بافت فرش دستباف شهری هستند.
فرش روستایی:
فرش های روستای نسبت به نوع شهری، طرح و بافت ساده تری دارند. ضخامت آنها بیشتر است. عموما نقشه بافت پیچیده ای ندارند. معمولا ابعاد آنها خیلی بزرگ نیست. از آنها برای تولید پشتی، کناره، قالیچه و خرک نیز استفاده می شود.
فرش عشایری:
فرش های عشایری به دست زنان و مردان ایل بافته می شود و جزو قدیمی ترین تاریخچه های فرش بافی ایران است. این نوع فرشها نیز همانند انواع فرش روستایی، بافت و طرح ساده ای دارند. این طرح ها معمولا بر گرفته از محیط زندگی ایلی است. بافت حاشیه و کناره فرش عشایری، کمی متفاوت و پیچیده تر از مدلهای قبلی است و معمولا در کنار ریشه فرش، منگوله دارند. جنس این فرشها غالبا پشمی است.الیاف پشمی و نخ آن نیز برگرفته از زندگی ایلی و وابسته به دام عشایری است. گبه یکی از انواع فرش عشایری است که طرفداران بسیاری نیز دارد.
انواع فرش بر اساس جنس
فرشها با الیاف مختلفی بافته می شوند. امروزه این الیاف می توانند به صورت طبیعی یا مصنوعی به دست آمده باشند. در هر صورت، جنس الیاف و به خصوص الیاف طبیعی برای انواع فرش دستبافت، متفاوت است. عوامل مختلفی مثل جنس تار، پود و خاب(نخ پرز) فرش در دسته بندی جنس فرش تاثیر دارند. فرشها بر اساس جنس به انواع زیر تقسیم می شوند:
-
فرش ابریشمی دستباف
نخ خامه (پرز) این نوع فرش از جنس ابریشم است.
-
فرش تمام ابریشم
کلیه نخ های تار و پود و خاب فرش های ابریشمی از جنس ابریشم است.
-
فرش چله ابریشم:
در فرش چله ابریشم، فقط جنس تار فرش (چله) از ابریشم است.
-
فرش گل ابریشم
در فرش گل ابریشم، فقط بخشی از گل ها و طرح فرش از جنس ابریشم است. الباقی گره ها و خامه فرش ابریشمی نیست.
-
فرش پشمی
در این نوع فرش فرشی است که پرز (خامه) آن از پشم است.
-
فرش تمام پشم
همانطور که نام این فرش مشخص است کلیه نخهای بکار رفته در این فرش (پرز، تار و پود) از جنس پشم است.
-
فرش چله پشم
در فرش چله پشم، همانند نوع ابریشمی، فقط نه تار (چله) از جنس نخ پشمی است.
-
فرش کرکی
نخ گره و خاب فرش کرکی، از موی بز به دست می آید.
-
فرش زربفت
فرش زربفت یا زربافت نوعی فرش برجسته است که جنس بخش زیرین یا اصلی آن عمدتا گلیم است. در بافت این بخش رش از نخ های سیم تاب استفاده می شود که به نخ طلا معروف است و اصطلاحا فرش طلاکوب شده یا با نخ طلا بافته شده است.
فرش سوف
تاریخچه بافت فرش سوف مربوط به شهر کاشان است. نخ خاب این فرش ها ترکیبی از نخ های سیم تاب طلایی و نقره ای و ابریشم است.
انواع فرش بر اساس شیوه بافت
همه فرشها از 3 نوع نخ تشکیل می شوند.
- تار (چله)
نخ چله اسکلت فرش است به صورت عمودی بر روی دار بسته شده و گرههای رنگی بر روی آن متصل میشوند.
- پود
بعد از بافت هر رج از فرش، از لابلای نخهای پود میگذرد. وظیفه آن محکم کرده نخ خاب و ثابت نگه داشت آنهاست.
- خاب
نخ خاب به تمام گرههای رنگی که شکل و طرح اصلی فرش را نمایش میدهد، گفته میشود.
چیدمان تار و پود
طریقه قرار گیری و شکل تار پود، در انواع فرش متفاوت است. به طور کلی فرش های دستباف از نظر طرز قرار گرفتن تار و پود، به 3 گروه تقسیم می شوند:
-
فرش تمام لول
در این فرش، قوس گره در پشت فرش، ۹۰ درجه است. تارها بدون فاصله کنار هم قرار میگیرند. در نتیجه بافت بسیاری محکمی دارد. شیارهای پشت فرش نیز عمیق است.
-
فرش نیم لول
در این نوع فرش، قوس گره در پشت فرش، ۴۵ درجه است.
-
فرش تخت
بافت این نوع فرش به شکل حصیر بافی است. بافت سخت و محکم ندارد. تارها با کمی فاصله نسبت به هم قرار میگیرند.
انواع فرش از نظر شکل هندسی
عموما در گذشته فرش ها به صورت مستطیل بافته می شود. اما این روزها انواع فرش را در مدل های هندسی متفاوت می بینیم. از جمله:
- مستطیل
- مربع
- دایره
- بیضی
- چند ضلعی
- کروی (حجم)
- گلابدان
انواع فرش بر اساس سایز
فرش ها در سایز های متفاوتی بافته میشود. در بازار فرش هر کدام از سایزهای فرش نام مشخصی دارد. در کنار سایزهایی که همه ما میشناسیم (سایز 3 متری، 4 متری، 6 متری، 9متری و 12متری) سایزهای دیگری وجود دارد که استاندارد است. اما برای همه شناخته شده نیست:
-
قالی
مساحت قالی ها عموما 6 متر مربع است. اما در ابعاد متفاوت نیز بافته می شود. از جمله در ابعاد 3×2، 5/3×5/2، 4×3، 5×5/3، 6×4، 7×5، 10×6 متر و…
-
قالیچه
قالیچه ها عموما از فرش کوچکترند و سایز عمومی آنها 3 متر مربع است اما ابعاد عرضی آن از 40/1 متر تا 55/1 و ابعاد طولی آن بین 20/2 متر تا 35/2 متر متغیرند.
-
زرع و نیم
این فرش با ابعاد عرضی 1 الی 15/1 متر و طول 65/1 الی 50/1 بافته می شود.
-
زرع و چارک
ابعاد فرش های زرع و چارک عموماً 130×80 سانتی متر است.
-
دو ذرع
فرش هایی که در سایز 1.35 × 2.1 متر بافته می شود.
-
پرده ای
سایز پردهای مربوط به فرشهایی است که در اندازه معمولاً 5/2 × 5/1 متر بافته میشود.
-
کلگی
این فرش ها ابعادی شبیه قالیچههای کوچک یا پادری هستند و در ابعاد 3 × 5/1، 3 × 70/1، 5/3 × 2 متر بافته می شود.
-
سایزهای کوچکتر با عرض کمتر از یک متر که به شکل های مختلف در بازار دیده می شود.
- خرک
- پشتی
- انواع پادری
- زین پوش
- سجاده ای
-
کناره
کناره یکی از انواع فرش است که عرض کوتاه ( حداکثر یکمتر) و طول بلند ( بیشتر از 5متر) بافته می شوند. معمولا در راهرو ها و روی پله ها استفاده می شود.
قیمت انواع فرش
قیمت انواع فرش بر اساس فاکتورهای مختلفی تعیین می شود. از جمله:
- سایز فرش
- جنس الیاف
- نوع بافت (دستباف یا ماشینی)
- ماهیت فرش
- ارزش گذاری منطقه ای
- سبک بافت (گبه، گلیم، قالی)
- سن فرش
- میزان آسیبی که به فرش رسیده
- کاربرد آن
شناخته شده ترین فرش های دستباف ایران
بهترین و مهم ترین برند فرش دستباف در ایران را بر اساس منطقه بافت آن مشخص می کنند. زیرا فرش های هر منطقه ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد. به عنوان مثال فرش ابریشمی بافته شده در قم با فرش ابریشمی اصفهان خیلی متفاوت است.
انواع فرش دستباف بر اساس موقعیت جغرافیایی
-
فرش دستباف تبریز
فرش های تبریز، فرش های ظریف و ریز بافت است. قالی های دستباف تبریز با گره ترکی و توسط قلاب بافته می شوند. از این رو تراکم بالایی دارند. فرش های تبریز در صادرات اهمیت بالایی دارند. طرح های آن شناخته شده و تاریخچه آن بسیار قدیمی است. بافندگان تبریز در بافت انواع فرش پشمی و ابریشمی تبحر فوق العاده ای دارند.
-
فرش دستباف هریس
هریس، منطقه ای در اطراف تبریز است. از این رو الگوی بافت مشابه به آن را دارد. اما در نقش و نگار کمی متفاوت است. فرش های هریس بر خلاف فرش های تبریز، نقوشی با خطوط شکسته دارد. تنوع طرح فرش زیاد نیست. اما رنگبندی، گره ها، کیفیت و ضخامت فرش بر جذابیت آن افزوده است. این فرش های پشمی ضخامت بیشتری نسبت به همتای تبریزی خود دارند.
-
فرش دستباف همدان
فرش های دستباف همدان، عموما جزو فرش های پشمی هستند. این فرش ها شاید در رقابت با فرش های اصفهان تبریز، در رتبه بعدی قرار بگیرند، اما فرش های خوب و درجه یکی هستند که طرفداران خاص خود را دارند. فرش های همدان در ابعاد خیلی بزرگ بافته نمی شوند. هم با گره ترکی و هم با گره فارسی بافته می شوند. اما سبک و طرح بافت آنها عمدتا روستایی است.
-
فرش دستباف قم
قم نسبت به سایر مناطق ایران، سابقه کمتری در بافت فرش دارد. اما بهترین و بی نقض ترین فرش های دستباف ابریشمی، محصول همین منطقه است. فرش های دستباف قم، ظریف، بی نقص، ریز دانه و متراکم است. نظم بافت به حدی است که آن را با فرش های ماشینی اشتباه میگیرند. فرش های پشمی در قم خیلی کم بافته می شوند. فرش های این منطقه عموما به صورت دو پوده و با گره فارسی بافته می شوند. قم جزو شهرهای مهم و تاثیر گذار در صنعت و تجارت فرش دستباف ابریشمی است.
-
فرش دستباف اصفهان
اصفهان مهد توسعه و تحول بافت فرش ایرانی محسوب می شود. در دوران صفویه، برای این کالا و هنر ایرانی ارزش زیادی قائل بودند. همین امر منجر به تغییر و تحول شگرفی در فرش بافی ایران و به خصوص استان اصفهان ایجاد شود. فرش های اصفهان، فرش هایی با رنگبندی منحصر به فرد و شیک، هم با الیاف پشمی و هم با الیاف ابریشمی بافته می شوند. سبک خطوط اسلیمی و نقوش خطایی در فرش های اصفهان به عنوان یک ویژگی انحصاری مطرح می شود. قالی های اصفهان، رنگبندی جذاب و زیبایی دارند و نامی آشنا در تجارت فرش های ایرانی هستند.
-
فرش دستباف کاشان
فرش های دستباف کاشان با الگویی مشابه فرش های اصفهان بافته می شود. اما در کنار فرش های ابریشمی و پشمی، فرش کرکی کاشان نیز از اعتبار و کیفیت بالایی برخوردار است. فرش های کاشانی نیز همانند همتای اصفهانی خود رنگبندی جذابی دارد و با تراکم بالایی بافته می شود.
-
فرش دستباف مشهد
مشهد، قطب بافت فرش دستباف در شرق ایران است. طرح فرش های دستباف مشهد تلفیقی از طرح های فرش های ترکمن، فرش های افغانستان، طرح هراتی، فرش گلستان و طرح سیستانی است. این فرش ها در ابعاد مختلف کوچک تا خیلی بزرگ بافته می شوند. قالی های پشمی مشهد در تعداد بیشتری نسبت به نوع ابریشمی آن بافته می شود.
-
فرش دستباف کرمان
فرش های کرمان، برگرفته از منطقه کویری رنگبندی می شود. از این رو زمینه روشن به رنگ کرم تا قهوه ای روشن جزو خصوصیت های بارز این فرش هاست. فرش های کرمان عمدتا پشمی هستند. و در ابعاد مختلف بافته می شوند. فارسی بافند و تراکم بالایی دارد.
-
فرش دستباف بیجار
فرش دستباف بیجار، یکی از ارزشمندترین فرش های دستباف است که در منطقه کردستان بافته می شود. این فرش های پشمی، با طرح روستایی و خطوط ساده و زاویه دار بافته می شوند. این فرشها فشرده ترین فرش های دستباف محسوب می شوند. دانه ها در هم فشرده شدهاند. به حدی که که به عنوان فرش آهنی معروفند.
-
فرش دستباف نائین
یکی از انواع فرش دستباف فرش نائین است. نائین، شهری در جنوب شرقی استان اصفهان و همسایه استان یزد است. از این رو فرش های دستباف نائین ترکیبی از رنگ و طرح فرش های دستباف یزد و اصفهان است. این فرش ها عمدتا زمینه روشنی دارند. خطوط اسلیمی و نقوش خطایی به وفور در نقشه و طرح فرش دیده می شود. به صورت فارسی باف و دو پوده بافته می شوند.