فرش دستباف مشهد و ویژگی های آن

فرش دستباف مشهد، یکی از انواع فرش دستباف است که در ایران بافته و شهرت جهانی دارد. مردم خراسان از دیر باز به بافت انواع فرش و زیر انداز مشغول بودند. در این راستا، شکوه و جلال قالی خراسان زبانزد شده است.

تاریخچه فرش دستباف مشهد

خراسان، شرقی ترین استان در ایران است. در گذشته استان بزرگ و پهناوری بوده که شهر مشهد به عنوان مرکز آن معرفی می شد. اما بخش اعظمی از خاک خراسان از ایران جدا شد. در چند سال اخیر نیز استان خراسان، به 3 استان خراسان شمالی، خراسان مرکزی و خراسان جنوبی تقسیم بندی شد. از آنجا که محصول و کالای یک استان را با نام مرکز آن استان معرفی می کردند، فرش های خراسان را عموما با نام فرش مشهد معرفی می کردند.

بافت فرش‌های دستباف در خراسان و مشهد قدمتی دیرینه دارد. اگر تاریخ را وارسی کنیم، هنر فرش بافی در خراسان، به دوره تیموریان و اواخر قرون وسطی برمی‌گردد. با گذشت زمان در قرن نوزدهم و بیستم خراسان به مرکز تولید فرش‌های مرغوب و بزرگ تبدیل شد. اوج هنر و شهرت فرش های دستبافت ایرانی در دوران صفوی بود. فرش دستبافت مشهد نیز در دوران صفویه دچار تحول شد. در این دوران فرش‌ دستباف مشهد تا حدی محبوبیت پیدا کرد که به یکی از محصولات صادراتی تبدیل شد.

برخی از کارشناسان اعلام کرده اند، قدیمی‌ترین فرش دستباف مشهد حدود پنج صده قدمت دارد. این فرش با طرح  سجاده، توسط شاه طهماسب به سلیمان باشکوه هدیه شده است.

ویژگی های فرش دستباف مشهد

فرش دستباف مشهد ویژگی های منحصر به فردی دارد که آن را از فرشهای سایر استانها متمایز می کند. در این مقاله سعی داریم تا ویژگی های آن را معرفی کنیم.

• طرح و نقش

خراسان در همسایگی کشورهای ترکمنستان، افغانستان ( شهر هرات) و استان های گلستان (ترکمن)، سمنان، اصفهان، یزد، کرمان و سیستان قرار گرفته است. در نتیجه، فرهنگ و اداب رسوم این مناطق نیز در فرهنگ خراسان تاثیر گذاشته است. علاوه بر آن همنشینی با توریست های عرب که به خاطر زیارت به مشهد رفته اند، بخشی از منش و هنر عربی نیز در فرهنگ خراسان گره خورده است. اگر به فرشهای دستباف خراسان نگاه کنید، طرح هایی ترکیبی و نزدیک به فرش ترکمن، فرش اصفهان، فرش کرمان، طرح هراتی و … را در نقش و نگار خواهید دید. این ترکیب، طرح و نقشی جذاب و منحصر به فرد ایجاد کرده که معرف فرش دستباف مشهد است.

علاوه بر آن بسیاری از هنرمندان تبریزی به دلیل زیارت حرم امام رضا و تجار به خاطر استقبال اروپاییان از فرش دستباف مشهد، به مشهد آمدند. همین امر مقدمه ای شد تا فرش های خراسان تا حدی با با طرح و نقش فرش های تبریز ترکیب شوند. و البته همین موضوع بر جذابیت و تنوع طرح های فرش دستباف مشهد افزوده است.

• گره های فرش دستباف مشهد

فرش دستباف مشهد، با گره های فارسی بافته می شوند. تراکم فرش از ۸۰۰ تا ۲۰۰۰ گره در دسی ‌متر مربع تغییر می‌کند. گره ها عموما فارسی است. اما گاهی گره ترکی و گره ترکیبی نیز در بافت فرش خواهید دید. همین امر موجب می شود تا فرش هایی ظریف بافت، ریز دانه و با استحکام بیشتر داشته باشید.

• پود کشی

پس از هر رجی که بافته می شود، یک پود ار لابلای نخ های تار رد شده و روی آن رج می نشیند. نکته قابل توجه این است که به فاصله ۵ تا ۷ رج گره، خطوط افقی دیده می شود. این خطوط به خاطر سبک پود کشی در فرش‌های دستباف خراسان است. جنس نخ پود در این فرشها، معمولا پنبه است.

• شیرازه

شیرازه بافی در فرش دستباف مشهد، همانند سایر خصوصیات دستخوش تغییراتی شده است. در گذشته (حدودا 50 سال پیش) شیرازه ها در حین بافت اضافه و بافته می شد. اما امروزه پس از اتمام بافت فرش، شیرازه ها به آن متصل می گردند. البته برخی بافنده ها همچنان روش قدیمی را اجرا می کنند.

• جنس فرش دستباف مشهد

فرش های دستباف مشهد و خراسان، عمدتا با الیاف پشمی بافته می شوند. در نتیجه به عنوان فرش پشمی شناخته می شوند. پشم استفاده شده در الیاف فرش مشهد، بسیار نرم است. فرش بافته شده با الیاف نیز لمس نرمی دارند. اما نکته قابل توجه اینجاست که پشم های استفاده در شده قالی خراسان، کیفیت و طول عمر کمتری نسبت به سایر پشمها دارند. در نتیجه فرش خیلی زودتر به سمت ساییدگی و وینتیج شدگی می رود. ارتفاع پرزها بلند تا متوسط قیچی می شود. اما به مرور ارتفاع آن کاهش می‌یابد. مهترین دلیل برای این اتفاق، نژاد گوسفند و جمع آوری پشم آنها در پاییز است. جنس نخ چله (تار) و پود، پنبه ای می‌باشد.

گاهی از الیاف ابریشمی نیز در بافت فرش دستباف مشهد استفاده می شود. ابریشم باعث لطافت و ظرافت بیشتر فرش دستبافت می گردد. فرش ها می تواند تمام ابریشم یا ترکیبی از پشم و ابریشم باشد. فرش های ابریشمی مشهد نیز زبانزد دوستداران صنعت فرش است.

• رج شمار

رج شمار فرش دستبافت مشهد، معمولا بین 30 تا 35 است. اما گاها به 40 رج نیز تغییر میکند. لازم به ذکر است برخی از فرش های دستباف قدیمی مشهد رج شمار فرش به 130 رسیده بود. مثل قالی عمو اوغلی.

• سایز و ابعاد

فرش های دستباف مشهد غالبا در ابعاد قالیچه تا قالی های بزرگ بافته می شوند. البته در این میان، گاهی پادری فرش نیز بافته شده است. تنوع سایز در فرش های دستباف مشهد بسیار بالاست. در کلکسیون فرش های خراسان، فرش تا مساحت 100 متر مربع نیز بافته شده است.

• طرح‌ها و سبک‌های مختلف فرش خراسان

فرش دستباف خراسان در سبک‌های مختلفی بافته می‌شود. همانطور که گفتیم خراسان به خاطر نقطه جغرافیایی که قرار گرفته، محل تلاقی و همگون سازی هنر و فرهنگ اقوام مختلف، ترکمن، عرب، فارس و بلوچ است. وجود طبیعت سبز و جذاب در کنار کویر تاثیر بسزایی در طرح و نقشه فرش دستبافت خراسان داشته است. موتیف و طرح هایی از انسان، پرندگان، حیوانات و ماهی در دل یک طبیعت شاد و پر گل، جذابترین طرح برای فرش های دستباف مشهد است.

عموما زمینه فرش به صورت تک رنگ بافته می شود که روی آن را عناصر و نقوش مختلف پر می‌کند. جزئیات و موتیف‌ها در فرش‌های خراسان بسیار است. گلها و طرح های مینیاتوری و اسلیمی، گلهای شاه عباسی در کنار گلهای قالی کرمان، ترکیبی جذاب و زیباست. در حالی است که گاها لچک‌ها عموما با خطوط شکسته و نزدیک به طرح‌های ترکمن، طراحی می شود. نقش هراتی یکی دیگر از طرح های منحصر بفرد است که در فرش های دستبافت مشهد خواهید دید. طرح هراتی یک گل است که در یک لوزی قرار گرفته و چهار برگ تیز دارد. بته جقه یکی دیگر از طرح های معروف است که در قالی مشهد، بدون لچک و ترنج بافته می شود. بلکه کل سطح فرش با گل و برگ پر می شود. از سایر طرح های فرش دستباف خراسان به طرح کله اسبی، افشان، محرمات، خشتی و هفت رنگ میتوان اشاره کرد.

شاید تصور کنید که این ترکیب، اصالت فرش را زیر سوال می برد. در حالی که این ترکیب، اصالت فرش دستباف خراسان و مشهد است.

• رنگ

فرش های مشهد همانند فرش کرمان و اصفهان، تنوع رنگی بسیاری دارند. گاها تا 15 رنگ نیز در این فرشها میبینید. رنگها که در فرش دستبافت مشهد میبینید، از طبیعت سبز تا کویر خراسان الگوبرداری می شود. این رنگها عبارتند از: آبی کمرنگ تا سیر، قرمز روشن تا سیر، لاکی، صورتی، کاهی، نخودی، کرم، خرمایی، سرمه ای، خاکی، سفید و سبز.

رنگرزی الیاف با مواد طبیعی انجام میگیرد مثل پوست گردو، پوست انار، قرمز دانه، برگ مو و… البته این روزها برای جذابیت بیشتر و تنوع رنگ، از رنگهای شیمیایی استفاده می شود. به خصوص برای رنگهایی مثل صورتی، خرمایی، سفید و ….

فرش دستباف خراسان جنوبی

در گذشته کلیه فرش های دستباف خراسان را به نام مرکز استان یعنی فرش دستباف مشهد می شناختند. با تقسیم بندی استان خراسان، و تغییر در مرزها، تفاوت هایی بین فرش دستبافت مشهد و فرش دستبافت خراسان جنوبی دیده شد و به دو شاخه مختلف تقسیم شدند. خراسان جنوبی، هم مرز با سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد است. در نتیجه از طبیعت جنگلی و شاد گلستان و ترکمن دور می ماند. از این رو به لحاظ نقشه و رنگ، از طبیعت خاکی الهام می‌گیرد.مهمترین مرکز بافت فرش دستباف خراسان جنوبی، شهر بیرجند است.

نقش های معروف فرش دستباف خراسان جنوبی

 در فرش دستباف خراسان جنوبی، طرح افشان، خشتی، ترنج و لچک شناخته شده ترین طرح ها محسوب می شوند. ترکیب رنگی این فرشها نزدیک به فرش دستباف مشهد، یزد و کرمان است. عموما رنگهای قرمز روشن تا سیر، سبز، کرم، خاکی، سرمه ای، سبز روشن تا سیر، پسته ای، آبی روشن تا سیر، صورتی، نخودی، شتری، کاهی و شکلاتی را در نقش و نگار فرشهای دستباف خراسان جنوبی خواهید دید. استفاده از رنگهای تیره و کبود در فرش های دستباف خراسان جنوبی رایج تر است.

• جنس فرش دستباف خراسان جنوبی

این فرشها نیز همانند فرش دستباف مشهد، جنس نخ تار و پود از پنبه است. عمدتا با الیاف پشمی بافته می شوند. اما گاها ابریشم نیز به صورت گل ابریشم در بافت این فرشها استفاده شده است. این فرشها ترکیبی از پشمهای محلی جنوب و خراسان است.  در نتیجه لمس نرم و دید درخشانی دارد. استحکام بافت و الیاف آنها بسیار خوب و بالاست.

• گره

فرشهای دستباف خراسان جنوبی، هم با گره فارسی و هم با گره ترکی بافته می شوند. از این رو ظرافت بافت، ظرافت نقش، مقاومت و استحکام فرش‌ها بسیار زیاد است. البته برخی از بافنده های بی ذوق، برای تسریع عملکرد خود، از گره های جعلی استفاده می کنند. این کار به استحکام فرش شما آسیب می زند.

قالیشویی فرش دستباف خراسان

فرش‌های دستباف مشهد و خراسان از پشم های لطیف بافته می شوند.  در نتیجه فرش های خراسان زودتر از سایر فرشها در معرض سایش قرار میگیرند. از این رو نگهداری و شستشوی این فرشها خیلی مهم است. هر نوع بی احتیاطی، عمر فرش شما را کم می کند. برای شستشو و حتی رفو و ترمیم فرش دستباف می توانید با مشاوران و کارشناسان فرش و قالیشویی مشورت کنید. قطعا متخصصین فرش شما را به سلامت تحویل خواهند داد.

اساتید و طراحان معروف و شناخته شده فرش دستباف مشهد

اساتید و هنرمندان بنامی در صنعت فرش دستباف مشهد فعال بوده‌اند. از جمله استاد محمد و علیخان عمو اوغلی، حاج غلامرضا اخوان ساج، عباسقلی صابر، میرزا حسن طرح‌چی و عبدالحمید صنعتکار را می‌توان نام برد. جالب است بدانید برخی از فرش‌های دستباف مشهد که توسط برادران عمو اغلی بافته شده، امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.