ویژگی فرش دستباف تبریز

فرش دستباف تبریز، یکی از معروف‌ترین فرش های دستباف در حوزه صنعت فرش است. در حقیقت، شهر تبریز یک قطب تجاری در صنعت فرش است. بافت فرش در تبریز به دوران صفویه باز میگردد. در این میان، اوج هنر فرش‌بافی در تبریز مربوط به قرن دوازده تا قرن شانزدهم معرفی می‌شود. امروزه نیز شهر تبریز، از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی بافت فرش نامیده شده و یکی از شهرهای مهم و تاثیرگذار در بافت و فروش انواع فرش دستبافت محسوب می‌گردد.

تاریخچه فرش دستباف تبریز

پیش از دوران صفویه نیز ایرانیان به بافت فرش مشغول بودند. پیش از قرن 15 میلادی، فرش‌های ایرانی در قالب طرح‌های ساده روستایی و رج شمار 24 بافته می‌شد. اما در دوران صفوی (اوسط قرن 15)، تحول چشمگیری در فرش بافی شکل گرفت. در این دوران، نقش و طرح فرش‌ها از  حالت ساده و روستایی به یک هنر پیشرفته و حرفه درباری تبدیل شد. رج شمار آنها نیز به 100 تغییر کرد. با تحول فرش بافی، تجار و صنعتگران تبریز به دنبال صادرات فرش های طرح درباری به اروپا بودند. از این رو فرش ایرانی به خصوص فرش دستباف تبریز در سطح جهان شناخته شد و مورد استقبال قرار گرفت.

هنوز هم فرش دستباف تبریز با شهره جهانی، خرید و فروش می‌گردد. ارزش مادی و معنوی بسیاری نیز دارد. جنس الیاف این فرش‌ها عموما پشم یا ابریشم است. شهر تبریز بخشی از تکنولوژی روز فرش بافی را از آن خود کرده است. تعدادی از فرشهای تبریز نیز در موزه ها، نگهداری می‌شوند.

ویژگی فرش دستباف تبریز

• فرش دستباف تبریز با رج شمار بالا بافته می شود.
• ظرافت و ریز بافی جزو ویژگی های بارز این فرشهاست.
• فرش‌های تبریز با گره ترکی بافته می شوند. از این رو ظریف‌تر اند.
• در بافت آن از الیاف طبیعی مرغوب استفاده می‌شود.
• فرش تبریز با نقش و طرح های متنوع بافته می شوند.
• تنوع رنگ، به خصوص رنگهای زنده و شاد در فرشهای دستباف تبریز بسیار بالاست.
• معمولا ارتفاع نخ خاب یا پرز در فرش تبریز کوتاه است.
• ضخامت فرش های دستباف تبریز زیاد نیست.
• جنس نخ تار فرش از پنبه و پود آن از پشم است.
• فرش پشمی تبریز بافت خشن و خشکی دارد.
• معمولا در هر رج دو پود بافته می‌شود. این کار استحکام و مقاومت فرش را افزایش می‌دهد.
• ایجاد سایه روشن در بافت فرش که باعث ایجاد عمق در فرش می‌گردد.
• فرش تبریز در ابعاد و سایزهای مختلف بافته می‌شود.
• فرش تبریز معمولا طرح پری دارد و کمتر فضای خالی در آن می‌بینید.

ساختار فرش‌های دستباف تبریز:

رج شما فرش‌های تبریز به شرح زیر است (تعداد گره در هر 7 سانتی‌متر)

• 25×25
• 30×30
• 35×35
• 40×40
• 50×50
• 60×60

نکته:

در نظر داشته باشید، رج شمار 25×25 برای فروش عمومی بافته می‌شود. قیمت ارزانی هم نسبت به سایر فرش‌های تبریز دارد. در حالی که رج شمار 35×35 عموما مورد تایید و مورد پسند اروپایی‌هاست. رج شمارهای بالاتر از 35 ، فرش‌هايی با تراكم بالا از جمله فرش‌های ابريشمی تبریز هستند.

ویژگی‌های حاشیه بندی فرش دستباف تبریز

حاشیه بندی، جزو طراحی اصیل و سنتی فرش‌های دستبافت محسوب می‌شود. عرض حاشیه، فاصله آن از لبه‌های فرش و نقش آن، جزو معیارهای مهم و تاثیرگذار مطرح می‌شوند. قانون و استاندارد ثابتی وجود ندارد و بافنده می‌تواند تغییراتی را در طراحی خود داشته باشد. برخی از فرش‌ها از 3 حاشیه (2 حاشیه نواری باریک و یک بخش مرکزی بین نوارها) تشکیل می‌شود. در حالی که برخی از فرش‌ها فقط یک ردیف حاشیه دارند. عرض نوارها در حاشیه فرش قابل تغییر اند. اما به طور کلی، پهنا یا عرض حاشیه فرش معمولا یک ششم عرض کل فرش است. همچنین بهتر است عرض حاشيه اصلی دو برابر حاشيه فرعی باشد.

 از نقش‌های معروف برای حاشيه فرش دستباف تبريز، می‌توان به حاشيه سماوری يا توسباغی اشاره کرد.

ابعاد و سایز فرش دستباف تبریز

فرشهای تبریز، متنوع ترین فرش‌ها چه از نظر سایز و چه از نظر نقش هستند. این فرش‌ها در ابعاد مختلف پادری فرش، سجاده، قالیچه، قالی‌های کوچک و بزرگ بافته می‌شوند. محدودیت، برای فرش‌های تبریز، تعریف شده نیست.

طرح و نقشهای رايج در فرش تبریز

همانطور که گفتیم، فرش تبریز، متنوع ترین طرح و نقش را در میان تمامی فرش‌ها دارد. اما این روزها نقش و موتیف ها بسیار شبیه به هم شده است. در واقع طرح‌ها به نوعی از هم کپی شده و گاهی نمی‌توان از یک موتیف، اصالت جغرافیایی و محلی فرش را پیدا کرد.

عموما طرح و نقشه فرش‌های تبریز از سلیقه متقاضیان و خریداران تبعیت می‌كند. این، بدان معنی نیست که همه طرح‌ها به یک شکل است. بلکه ایجاد تغییرات خلاقانه نیز در بسیاری از فرشهای طرح سنتی، دیده می‌شود.

نقش‌های معروف و معتبر قالی های ایرانی

برخی از طرح‌ها و نقوش، جنبه سنتی و اصیل ایرانی دارد. قالی بافان سراسر کشور، بر اساس یک الگوی جامع از این نقوش و ایجاد تغییرات جزئی در آن، هزاران نقش و طرح جدید را خلق کرده‌اند که پاسخگوی نیاز تمام مشتریان باشد. فرش دستباف تبریز یکی از پرچم داران این موضع می‌باشد.

طرح و نقش‌های اصیل عبارتند از:

• نقشه آثار باستانی
• ابنیه اسلامی
• طرح شاه عباسی
• موتیف اسلیمی
• بته جقه‌ای
• افشان
• طرح خشتی
• طرح درختی و بوته‌ای
• نقشه شكارگاه
• نقشه قابی
• قندیل دار
• طرح گلفرنگ
• نقشه گلدانی
• طرح هراتی یا طرح ماهی
• محرابی
• طرح‌های هندسی
• اسلیمی ترنج دار
• اسلیمی لچک دار
• مینا خانی
• قرآنی
• فرش‌های تصویری
• طرح مساجد، کاخ های باستانی
• صحنه‌های نبرد و ویرانه‌ها
• آیات قرآنی
• اشعار شاعران بزرگی مثل فردوسی، سعدی، حافظ، خیام و شهریار

تجهیزات بافت فرش دستباف تبریز

• دار قالی

دار قالی که فرش‌های دستباف تبریز بر روی آن بافته می‌شود، به شکل عمودی قرار می‌گیرد. کار با آن بسیار ساده است و جزو ارزانترین دار قالی بافی محسوب می‌شود. مدیریت و کنترل بافت بر روی دارهای عمودی بسیار بالاست. از این رو در اغلب مراكز و کارگاه های قاليبافی سراسر کشور به خصوص غرب ایران از این سبک دار بیشتر استفاده می‌شود.

• قلاب قالی بافی

در حالی که بسیاری از قالی بافان، با دست، نخ خاب را گره می‌زنند، در تبریز، این کار با قلاب انجام می‌شود. گره ترکی، سبکی از گره فرش بافی است که منشا آن در تبریز است و با ابزار ویژه‌ای آن را می‌بافند. این ابزار، قلاب فرش بافی تبریز است که شکل و کاربرد متفاوتی دارد. اين ابزار تركيبی است از يک قلاب کوچک و یک تیغه که در بدنه آن تعبیه شده. از قلاب، برای رد کردن نخ از لای تارها و گره زدن استفاده می‌شود. و از تیغه برای بریدن نخ پس از گره استفاده می‌گردد.

گره‌هایی که با این قلاب زده می‌شود، بسیار ظریف است. نخ‌های تار نیز به خاطر ظرافت سر قلاب، در کمترین فاصله نسبت به هم قرار می‌گیرند. از همین رو فرش‌های تبریز، ظرافت و تراکم بیشتری دارند.

• دفتین (شانه)

دفتین یا دفه، شانه قالی بافی است که گره ها و پودها را در جای خود می‌خوابند. این کار باعث از بین رفتن فاصله بین گره‌ها می‌شود.

فراموش نکنید نباید زیاد محکم و بیش از حد دفتین را به گره ها بکوبید. این کار بر اساس قواعد و اصول استاندارد انجام می‌شود. عدم رعایت آن، منجر به کوبیدگی فرش، پارگی چله، کج شدگی فرش می‌گردد.

• قیچی قالی بافی

همه ما، کاربرد قیچی را می‌دانیم. قیچی قالی بافی، برای پرداخت و هم سطح کردن نخ‌های پرز استفاده می‌گردد. ( این کار در حین بافت هر رج انجام می‌شود). همچنین برای جدا سازی فرش از دار قالی از قیچی قالی بافی استفاده می‌شود. این نکته را بدانید که قیچی که برای بافت فرش‌های ترکی باف استفاده می‌شود، نوک تیز است.

• سیخ پود کشی

سیخ پود کشی، یک ابزار شبیه قلاب است. طول آن حدود 50 الی 70 سانتی متر دارد. با کمک نوک قلاب مانندش، نخ پود را از یک سمت به سمت دیگر دار ( عرض فرش) و از لابه لای نخ تار عبور می‌دهند.

ویژگی‌های فرش دستباف تبریز

• نوع گره در فرش تبریز

تمامی فرش‌های تبریز با گره تركی بافته می‌شوند. هیچ یک از فرش‌های تبریز را با گره فارسی نخواهید دید. از این رو ظریف ترین بافت فرش، متعلق به این کالاست.

• طراحی فرش

طراحی فرش‌های دستباف تبریز منحصر به فرد است. عموما فرش‌های با نقش های ظریف است. اگر نقش گل به قالی بنشانند، انگار یک باغ گل زیر پای شماست.

• ارتفاع نخ خاب یا نخ پرز

فرش‌های تبریز پرزهای کوتاه و یکدستی دارند. مهارت بافندگان تبریز به حدی است که انگار فرش با دقت یک ماشین بافته شده است.

• دو پوده

دو پوده بودن یعنی، پس از بافت هر رج از فرش، 2 نخ پود رد می‌شود. یک پود کلفت که به صورت مستقیم رد می‌شود و حکم ملات را دارد. این نخ در کناره (شیرازه) فرش پیچیده و محکم می‌گردد. پود دوم نازکتر است و از لابه لای نخ‌های تار رد می‌شود. این پود سبب استحکام فرش شده و گره‌های را در جایگاهشان محکم می‌کند.

• مواد اولیه

فرش‌های تبریز از پشم خالص گوسفند بافته می‌شوند. با توجه به ژنتیک گوسفندان آن منطقه و پرزهای کوتاه فرش، این کالا نسبت به سایر فرش‌ها، لمس خشن و خشکتری دارد. پشم بدست آمده برای قالی بافی تبریز، از گوسفندان منطقه ماکو تامین می‌شود.

• رنگ

رنگ‌هایی كه در نقوش فرش‌های تبریز میبینید، اغلب رنگ‌هایی خام و تند است. رنگرزی الیاف به کار رفته در فرش های تبریز، بسیار مرغوب و درجه یک هستند و هرگز با جوهر رنگ نمی‌شوند. از این رو با گذشت زمان و پا خور بیشتر، رنگ فرش ملایم و زیباتر می‌شوند. در نتیجه جلوه بهتری خواهند داشت.

طرح‌های معروف و شناخته شده فرش دستباف تبریز

• طرح سالاری

طرح سالاری برگرفته از نام طراح آن “استاد سالاری” نام گذاری شد. این طرح یکی از مشهور ترین و پر طرفدارترین فرشهای تبریز است. عمدتا رنگهای تیره آن غالب اند. ابریشم نیز در بافت آن استفاده می شود.  متن اصلی فرش یا زمینه آن  با 2 رنگ اصلی بافته می شود. شناخته شده ترین طرح برای این فرش، سالاری بوته دار و سالاری باغ بهشت هستند. فرش های سالاری در ابعاد مختلف و به شکل مستطیل یا گرد بافته می شود. از آنجایی که زمینه تیره دارد، هر کسی برای هر نوع دکوراسیونی این کالا را نمی خرد. در گذشته فرشهای سالاری با رج شمار بالای 50 بافته می شد. اما امروزه بر روی فرش‌هایی با رج ۴۰ نیز بافته می‌شود. در نتیجه این فرش ها را با قیمت کمتر هم می توان خریداری کرد.

• طرح هریس

طرح هریس یکی دیگر از طرح های مشهور فرشهای تبریز است. هریس، از خطوط منظم و هندسی ساخته می شود که آن را برگرفته از فرهنگ مردم منطقه هریس می دانند. ضخامت الیاف فرش های هریس زیاد است. در نتیجه احساس سرما نمیکنید. اما نسبت به گذشته ضخامت کمتری دارد. سه رنگ مسی، کرم و مشکی را در این فرشها به خوبی میبینید.

مهمترین ویژگی فرش هریس این است که، نقشه و طرح های اسلیمی تبریز را به صورت شکسته و هندسی تر میبافند. به زبان ساده تر، چهره هندسی نقش های اسلیمی را نشان می دهد. این ویژگی، اولین دلیل معروفیت فرش هریس است.

• طرح علیا

طرح علیا پر فروش ترین فرش تبریز است. شاید مهمترین دلیل آن رنگ بندی فرش با زمینه روشن است. فرشهای علیا به راحتی با هر نوع یا هر رنگ دکوراسیونی ست می شوند. محیط را دلباز تر و بزرگتر نمایش می دهند. طرح علیا در بازارهای اروپایی نیز طرفداران بسیاری دارد. رنگهای آجری، مسی، جیگری و رنگهای هم خانواده در زمینه روشن، از خصایص فرش های طرح علیاست.

• طرح نامی

طرح نامی که با نام طرح زیرخاکی نیز شناخته می شود. فرش های دستباف طرح نامی، به شکل مستطیل و گرد بافته می شوند. عموما یک ترنج در مرکز فرش نقش می بندد. در اطراف آن را ظروف سنتی، جام های عتیقه، نقوش سنتی و اشکال موجود در تخت جمشید قرار گرفته است. قوانین تقارن در این فرش متفاوت است.

تقارن در زمینه فرش از جمله خصوصیات آن است. رنگبندی و نقوش به کار رفته در این فرش بسیار متنوع بوده و جلوه ای بسیار زیبا به آن بخشیده است. از این طرح می توانید در ورودی منزل یا محل کار خود استفاده کنید.

• طرح گنبد

طرح گنبد نیز یکی از طرح هاس مشهور فرش دستباف تبریز است. تنوع در شمایل گنبد و ترکیب رنگی فرشهای طرح کنبد خیلی بالاست. عموما راس گنبد در مرکز فرش قرار گرفته و محراب های منتهی به ان را در اطراف زمینه خواهید دید.  اما برخی از انواع آن ترنج یا گنبد کوچکتر دارد و زمینه فرش با نقش های لچک پر می شود. وجود رنگ های آبی و لاکی، جزو ویژگی های این فرش محسوب می شود. عموما نخ تا یا نخ چله آن از جنس ابریشم است. در رج بالای 50 بافته میشود و ظزافت نقش آن بالاست.

• طرح ماهی

طرح ماهی، یکی از شناخته شده ترین نقشه‌های رایج فرش دستباف تبریز است. این طرح اولین بار در شهر هرات بافته شد. از این رو به طرح هراتی نیز معروف است. از ویژگی های این طرح، استفاده از رنگ های تیره جذاب و درخشان در بافت آن است. همچنین رنگ‌هایی مثل بژ، زیتونی و سدری در این فرشها به چشم می خورد که حالت زیر خاکی به نقش می‌ دهد. عموما آثار و ابنیه باستانی، شاهان و شخصیت‌های بزرگ ادبی جزو نقوش این طرح هستند. اما اصلی ترین موتیف آن، نقش و طرح ماهی، تکرار گل‌هایی است که دور آنها برگ‌هایی نوک تیز قرار گرفته است. برخی معتقدند، این طرح شبیه به ماهی‌هایی است که در یک دریاچه شنا می‌کنند.

• طرح گلستان

فرش دستباف گلستان یکی دیگر از انواع طرح های فرش دستباف تبریز است. طراحی آن نسبت به سایر فرش ها متفاوت است. از این رو به راحتی آن را شناسایی خواهید کرد. نقشه کلی آن یک فرش خانه بندی شده که داخل هر کدام یک نقش مجزا بافته شده است. انتخاب موتیف و نقوش بر عهده بافنده و سلیقه اوست. معمولا بین 50 تا 60 رج بافته می شود. هر چه تراکم و رج شمار آن بیشتر باشد، ظرافت کار بیشتر است.

• طرح خطیبی

طرح خطیبی یک طرح باغ گل است که برای بسیاری از افراد جذابیت فوق العاده  ای دارد. قالی‌بافان، برای بافت این فرش دستباف، غالبا از پشم درجه 1 مرینوس استفاده می کنند. رنگبندی این فرش بسیار جذاب است.

• طرح گل ابریشم

گل ابریشم یکی دیگر از فرشهای معروف و شناخته شده تبریز است. نقوش آن با الیاف ابریشم بافته می‌شود. استفاده از الیاف ابریشمی در بافت آن، منجر به نازکی و ظرافت فرش شده است.

کارشناسان فرش معتقدند، بهترین فرش‌های دستباف ایران را فرش های ابریشمی تبریز تشکیل می‌دهند. این فرش‌ها به صورت گل ابریشم، چله ابریشم و تمام ابریشم بافته شده‌اند.

چه عواملی در مرغوبیت فرش دستباف اثر گذارند؟

1. استفاده از پشم مرغوب. با توجه به نژاد گوسفند، ضخامت و کیفیت پشم متفاوت است.
2. تغذیه گوسفند بر کیفیت پشم اثر گذار است. چنانچه تغذیه مناسبی نداشته باشند، پشم بدست آمده ضخامت و کیفیت لازم را نخواهد داشت.
3. روش های جدا سازی پشم و چیدن آن. پشم را نباید با اهک از تن حیوان جدا کنید. علاوه بر آثار مخرب بر جسم گوسفند، بر کیفیت پشم اهک خورده نیز تاثیر گذار است.
4. جنس رنگ و نحوه رنگرزی بر کیفیت الیاف و در نتیجه کیفیت فرش شما تاثیرگذار است.
5. رج شمار فرش شما بخشی از کیفیت فرش را تعیین می کند.
6. نوع بافت، تجربه بافت و گره های یکدست و محکم کیفیت بافت فرش را تضمین می کند.

معیار قیمت گذاری فرش دستباف تبریز

همانطور که در مقاله “قیمت فرش چگونه تعیین و ارزیابی می شود” گفتیم عواملی مثل نقشه فرش، ابعاد، تعداد رج فرش، ظرافت، مواد و ابزار استفاده شده، رنگ و … بر قیمت فرش شما تاثیر گذارند. البته سن فرش و نحوه نگهداری از آن، را نیز باید در نظر گفت. بسیاری از فرش های دستباف، با توجه به طرح، هر چه از عمرشان گذشته باشد، ارزش مادی و معنوی آنها بیشتر می شود. این نکته را هم در نظر بگیرید که مهم ترین عامل در تعیین قیمت فرش دستباف تبریز، رج‌شماری است.

رنگ بندی و فضا سازی

یکی از ویژگی‌های مهم فرش تبریز، استفاده از رنگ برای فضا سازی است. در واقع فضاهای خالی با رنگ‌ها پر و فضا سازی می‌شوند. با استفاده از هارمونی رنگ‌ها، به راحتی می‌توان فضاهای خالی را فضا سازی کرد.

سایه روشن

یکی از خلاقیت‌های فضا سازی و استفاده از رنگ‌ها در بافت فرش دستباف تبریز، استفاده نامحدود از رنگ‌های هم خانواده و ایجاد سایه روشن است که منجر به القای عمق می‌شود. همچنین ایجاد تعادل بین رنگ ‌های گرم و سرد و ایجاد سایه روشن ها، باعث می‌شود تصور کنید، فرش شما نقش برجسته است.