گلیم چیست؟

گلیم یا گلیم فرش، یکی از انواع فرش است که نخ خاب آن به شکل پرز نیست. سبک بافت آن با فرش دستباف و سایر فرش ها متفاوت است. گلیم یکی از اصلی‌ترین زیر اندازهایی است که عشایر از آن استفاده می‌کنند. در گذشته هنر گلیم بافی، فقط مختص زنان هنرمند عشایری و روستایی بود.

جنس الیافی که گلیم با آن بافته می‌شود، از پشم خالص است. اما گاهی این الیاف ترکیبی از پشم و کرک ( موی بز) در هم تنیده است. این الیاف با رنگ های طبیعی بدست آمده از گیاهان، رنگرزی می شوند.

امروزه گلیم هم به صورت دستباف و هم به صورت ماشینی و صنعتی بافته می شود. گلیم های ماشینی از الیاف مصنوعی و رنگهای شیمیایی تولید می‌شوند. از این رو، نوع دست بافت آن با دوام تر از نوع صنعتی آن است.

شباهت و تفاوت گلیم دستباف و ماشینی

• گلیم دستباف از الیاف و رنگهای طبیعی نشات میگیرد. اما گلیم‌های ماشینی با الیاف پلاستیکی و رنگهای شیمیایی در کارخانه بافته می‌شوند.
• گلیم‌های دستباف مقاومت و دوام بیشتری دارند.
• گلیم دستباف به دست هنرمندان قالیباف، به صورت دستی و بر روی دار سنتی بافته می‌شود. اما گلیم ماشینی در کارخانجات، بدون دخالت دست و بر روی دستگاه و دار صنعتی بافته می‌شود.
• هر دو نوع گلیم دستباف و ماشینی، به لحاظ سایز و ابعاد، محدودیت ندارند. در نتیجه از سایزهای بسیار بزرگ تا قالیچه‌های کوچک و پادری گلیم بافته می‌شوند.
• ضخامت گلیم دستباف نسبت به نوع ماشینی آن بیشتر است.
• قیمت گلیم های دستباف، از نوع ماشینی بیشتر است.

جنس نخ و الیاف گلیم

در گذشته گلیم‌ها به شیوه ستنی و با نخ‌های بدست آمده از پشم و موی حیوانات اهلی مثل بز و گوسفند، بافته می‌شدند. اما پس از مدتی، استفاده از نخ‌های پنبه ای نیز به بافت گلیم اضافه شد. با تغیر مسیر تکنولوژی، استفاده از نخ‌های اکرلیک، آنیلی، پلاستیک و کرومی نیز در این مسیر باب شد.

تاریخچه بافت گلیم

در گذشته‌های بسیار دور انسان برای حفظ خود از سرما و گرمای محیط، به فکر افتاد تا برای خود از پوست حیوانات لباس تهیه کند. اما سختیِ جایی که می نشست، او را بر آن داشت که به فکر زیر اندازی برای خود باشد تا از سرما، گرما و سختی زمین در امان بماند. کم کم به فکر افتاد تا از پشم و موی حیوانات برای خود زیرانداز تهیه کند. با ابداع روش های نخ ریسی، کم‌کم ایده بافت گلیم به ذهن بشر رسید و گلیم ابتدایی بافته شد. برخی از تاریخ نگاران معتقدند ابتدایی ترین گلیم، از 2500 سال پیش از تولد مسیح و در سرزمین مصر بافته شده است. در گذشته های نه چندان دور، گلیم اهمیت و ارزش بسیاری داشت و در جهیزیه نو عروسان حداقل یک عدد از آن قرار می گرفت.

گلیم چگونه بافته می شود (مراحل بافت گلیم)

برای بافت گلیم نیز همانند فرش بافی، دار قالی برپا و چله کشی می‌شود (نخ‌های تار بر روی دار بسته و آماده می‌شود). سپس بافنده‌ها پشت دار می‌نشینند و با نخ‌های پشمی رنگارنگ، نقش‌ها را پیاده می‌کنند. در حین بافت، حاشیه‌ها محکم می‌شود. اگر بدون تبحر این کار انجام شود، در نظم بافت و شکل گلیم خلل ایجاد میشود.

انواع بافت گلیم

به طور کلی گلیم‌ها به 3 صورت و مدل بافته می‌شوند که با توجه به منطقه بافت متغیر است:

• ساده باف

ساده باف نوعی مدل در بافت گلیم است که از هیچ نقشه‌ای پیروی نمیکند. در واقع طرح آن زاییده ذهن بافنده است. طرح های ساده باف خیلی پیچیده نیست و معمولا به شکل طرح های هندسی ساده بافته می‌شوند. این نوع گلیم‌ها تک رو هستند و فقط از یک سمت قابلیت پهن کردن دارند. عموما در میان عشایر و برخی روستاها بافته می‌شود. برای بافت ساده باف، نخ های پود به صورت یکی در میان از میان نخ های تار رد می شوند.

• ورنی

گلیم ورنی، همانند نوع ساده باف، گلیم هایی تک رو و بدون پرز است که طرح های آن به صورت ذهنی بافته می شود. اصالت این گلیم‌ها مربوط به استان‌های آذربایجان و ایل شاهسون است. اما در کرمان هم (با کمی تغییرات) گاها بافته می‌شود.

• نقش برجسته

بافت نقش برجسته در گلیم‌ها همانند نقش برجسته در فرش هاست. در این سبک بافت، زمینه ساده و کوتاه تر است. اما طرح‌ها و گل‌ها، به صورت بلندتر ( ضخیم تر) یا به شکل پرز دار بر روی آن و لابلای بافت‌های گلیم بافته می‌شوند. طرح نقش برجسته عموما از روی یک نقشه بافته می شود. پرزهای اضافه در پایان کار چیده شده و کوتاه تر می شوند.

طرح و نقش گلیم

طرح و نقش گلیم به اندازه نوع بافت آن، در نام گذاری و اصالت گلیم تاثیر دارد. عموما گلیم ها با نقشهای هندسی مثل: لوزی، چهار گوش، چند ضلعی، خطوط شکسته و یا طرح گل، بوته جقه، حیوانات، پرنده ها و ترمه بافته می شوند.

گلیم را در کجا می بافند؟

شاید بتوان گفت در هر جایی که پرورش بز، گوسفند و شتر رواج داشته، مردمانش به بافت گلیم (به صورت تخصصی) نیز روی آورده اند. مردمان آسیای مرکزی، شرق اروپا و شمال آفریقا، اعراب، ترکمن، قفقاز، آذربایجان و… گلیم های دست بافت را به سبک منطقه خود بافته اند.

گلیم جز زیر اندازهایی است که در کشورهای متعددی از جمله ایران، افغانستان مصر، هند، پاکستان، ترکمنستان و …. بافته می شود. گلیم بافی در ایران تاریخچه و قدمت طولانی دارد. به خصوص در میان عشایر و روستاهای استان های فارس، کرمانشاه، بلوچستان، آذربایجان و ….. گلیم افغانستان یکی از رقبای گلیم ایرانی است.

انواع گلیم به لحاظ منطقه

هر کدام از اقوام ترک، عرب، بلوچ، ترکمن، خراسان، عشایر و….. بر اساس نوع منطقه، سبک زندگی و آموزه های خود، گلیم مختص به منطقه خود را دارند. این گلیمها، بر اساس نوع بافت، نقش بندی، ضخامت نخ ها و رنگبندی با هم متفاوتند.

• شاهسون

شاهسون یکی از معروف ترین عشایر ایرانی است که گلیم بافی نیز می کنند. گلیم‌ فرش ایل شاهسون، بسیار معروف است و ویژگی های خاص خود را دارد. این گلیم‌ها عموما ضخامت زیادی ندارند و بسیار ظریف بافته می شوند. عموما نقش آنها، ترکیبی از طرح های هندسی و حیوانات منطقه اطرافشان مثل اسب، آهو و پرندگان است. طرح و نقش بدون نقشه و از خلاقیت بافنده شکل می گیرد. تنوع نقش گلیم‌های شاهسون بسیار زیاد است و به ندرت 2 گلیم با یک طرح خواهید دید. به زبان محلی، به گلیم‌هایشان، ورنی می گویند.

• بلوچی

طراحی و رنگ بندی گلیم‌های بلوچی، بر گرفته از اقلیم بلوچ است. این گلیم‌ها عموما نازک اند و در ابعاد کوچکی بافته می شوند. الیاف گلیم‌های بلوچ عموما از پشم های محلی تهيه می شوند. برای دوخت شیرازه‌ها نیز از موی بز ( قهوه ای تیره و مشکی ) استفاده می شود. عموما نقش گلیم‌های قوم بلوچ راه راه است و در هر ردیف آن، طرحها و رنگ‌های مختلفی به کار می رود. علاوه بر آن طرح طاووسی، طرح درخت و طرح محرابی (آخوندی) نیز جزو طراحی نقوش گلیم‌های مختص قوم بلوچ است.

• قشقایی

ایل قشقایی معروف ترین ایل در استان فارس است. زنان هنرمند ایل به محض اتراق و بر اساس آداب و رسوم منطقه بر دار قالی طرح می زنند و گلیم می بافند. گلیم‌های قشقایی نازک ترین گلیم در بین سایر گلیم‌های منطقه بوده و بسیار سبک اند. از این گلیم‌ها برای پوشاندن کف چادرهای عشایری، رختخواب پیچ، تزئین دیوار چادرها، زین اسب های ایل و خورجین استفاده می شود.

الیاف و نخ های خاب (خامه) این گلیم‌ها از ریسیدن پشم حیوانات اهلی ایل بدست می آید. با شیوه های سنتی و به خوبی رنگ شده و ثبات رنگی خوبی در مقابل نور آفتاب و شستشو دارد. نقش اصلی گلیم‌های قشقایی خیلی ساده نیست به طرح های هندسی و حیواناتی مثل: ستاره هشت پر ، هشت ضلعی و تصاویر بز، آهو و طاووس بافته می شوند.

• ترکمن

بافت گلیم ترکمن، مختص منطقه ترکمن صحرا و گنبد کاووس است که به دست زنان و مردان ترکمن بافته می شود. اصلی ترین ویژگی گلیم‌های ترکمن رنگ قرمز آن است. گلیم‌های ترکمن بسیار محکم و با دوام است. طرح گلیم ترکمن تقریبا یک طرح ثابت است که اصطلاحا به آن گل می گویند. این گلها با کمی تغییر جزئی به شکل 6 وجهی و 8 وجهی بافته می شود.

• لری

گلیم‌های قوم لر، بسیار با دوام و با کیفیت اند. از گلیم های لر عموما برای خورجین های بزرگ استفاده می شود. حاشیه های این محصول، همانند قالی محکم می شود. این گلیم‌ها عموما ترکیبی از رنگ سبز، سیاه، سفید و آبی است.

• خمسه

گلیم‌های خمسه، متعلق به پنج ایل از قومیت های ترک ( ایل بهارلو، ایل اینانلو و ایل نفر)، عرب(نماهه) و فارس (باصری) است که در شیراز در هم آمیخته شده اند. در نتیجه یک سبک زندگی در هم آمیخته دارند. گلیم هایی که در این قوم ترکیب شده، بافته می شود، ترکیبی از گلیم‌های اقوام مختلف عرب و ترک و فارس است.

جنس نخ تار این گلیم ها غالبا پنبه و نخ خاب این گلیم ها از حیوانات ایل بدست آمده و با رنگهای گیاهی رنگرزی می شوند. عموما گلیم‌های خمسه رنگهای تیره دارند و به نام ده بید معروف است. نقش این گلیمها عموما به شکل ستاره‌های مورب یا شکل لوزی‌های درهم ، بافته می شود.

• افشاری

گلیم افشاری متعلق به منطقه خوزستان است و طرحی شبیه به طرح نوع خمسه دارد. نقش گلیم افشار ، گل های ستاره ای یا لوزی های درهم است که به صورت مورب در کنار هم قرار دارند. جنس نخ های تار از پنبه و پودهای پشمی است. یکی از ویژگی های خاص در گلیم‌های افشاری چاک دار بودن آن است که بافتی متصل و جفت قلاب دارند.

• سنه

سنه، گلیم منطقه سنندج است. این گلیم‌ها نازک، بسیار ظریف اما باکیفیت بالا بافته می شوند. گلیم‌های سنه طرح بسیار زیبایی دارند که بسیار معروف است. بدین صورت که زمینه گلیم‌ها بسیار رنگین است و یک ترنج در وسط آن قرار دارد. طرح بوته ظریفی نیز در بخشی از آن به چشم می خورد.

هرسین

هرسین کرمانشاه از مهم ترین مراکز گلیم‌بافی ایران است. مهمترین ویژگی این گلیم‌ها طراحی آن است. تمام سطح گلیم دارای نقوش ظریف، ریز است و فضای زمینه ای خالی در طراحی آن وجود ندارد. حاشیه های گلیم هرسین از الیاف موی بز بافته می شود. بافت نقش ترنج در این گلیم‌ها به چشم میخورد و اغلب حاشیه بافی دارند. رنگ بندی این گلیم‌ها عموما سبز، سرمه ای، سفید، قرمز و سرخابی است.

• زرندی

گلیم زرندی در منطقه قزوین و ساوه بافته می شود. عرض این گلیم‌ها کوچک است. بسیار ظریف، بافته می شوند. مهمترین ویژگی این نوع گلیم‌ها چاکدار بودن آنهاست.

تفاوت جاجیم و گلیم

در ادبیات فارسی عموما گلیم‌دستبافت با جاجیم به یک معنی بکار می رود. اما این یک اشتباه بزرگ است. گلیم و جاجیم یک زیر انداز نیستند و سبک بافت متفاوتی دارند:

• برای بافت گلیم‌های دستبافت، نخ های پود یا خامه با دست وبدون هیچ ابزاری از لابلای نخ های تار عبور می کند. اما در بافت جاجیم، از ابزار کمکی مثل ماسوره استفاده می شود.
• الیاف و نخ تار در چله کشی جاجیم رنگی است. این نخ ها در نقش و نگار جاجیم ها قابل رویت و موثرند. در حالی که نخ های تار در گلیم‌ها سفیدند و تاثیر زیادی در طرح آن ندارند.
• تعداد نخ های تار و فشردگی چله جاجیم از گلیم بیشتر و ظریفتر است.
• در بافت جاجیم، چند نوار طولانی به صورت مجزا از هم بافته و در نهایت به هم متصل می گردند. در حالی که کل ابعاد گلیم‌های دستبافت به صورت یک جا بافته می شود.
• با توجه به سبک بافت جاجیم، طرح و نقش با محدودیت های فراوانی روبروست و از آنجا که طرح از نخ تار و پود سر چشمه میگیرد، به طور معمول طرح های عمودی و افقی دارد. در حالی که در گلیم‌ بافی محدودیت در طراحی کاهش یافته است.
• جاجیم ها نسبت به گلیم، نازکترند.

تفاوت گلیم و گبه

گبه نوعی فرش با پرزهای بلند و نرم است که از پشم گوسفند و بز بافته می شود.

• ابعاد گلیم‌ها معمولا بزرگتر از ابعاد گبه است.
• جنس هر دو از کرک و پشم، اما نحوه بافت و ویژگی های متفاوتی دارند.
• تنوع رنگ گلیم‌ها بیشتر از گبه است.
• طرح گلیم‌های دستبافت هم به صورت ذهنی و هم با استفاده از نقشه به دست می آید. اما گبه ها عموما به صورت ذهنی و بدون نقشه بافته می شوند.
• گلیم‌ها ضخامت کمتری نسبت به گبه دارند و بدون پرز هستند. اما گبه پرزهای بلند و نرم دارد که حس قدم گذاشتن روی فرش را ایجاد می کند.

مزایای گلیم

• مهمترین مزیت گلیم سبکی آن است. در نتیجه به راحتی جابجا می شود.
• در طرح‌های مختلف و با سبک های متنوع بافته می شود.
• از الیاف طبیعی بافته می‌شود. در نتیجه ایجاد حساسیت نمی‌کند.
• همچنین الیاف طبیعی باعث می شود تا بوی نامطبوعی ( مثل بوی نم) را جذب نکند.
• با توجه به اینکه الیاف آن با رنگهای گیاهی و طبیعی رنگ می شود، ثبات رنگی این کالا بسیار بالاست.
• نسبت به فرش بسیار ارزانتر و مقرون به صرفه تر است.
• با توجه به اینکه عموما پرز ندارد، جارو زدن و شست و شوی آن بسیار راحت است.
• به علت عدم وجود پرز در بافت آن، رطوبت کمتری جذب می کند.
• علاوه بر زیر انداز، به عنوان، رو تختی، رو رختخوابی، خورجین، دیوار پوش، پادری، ساک و … نیز می توان از آن استفاده کرد.

معایب گلیم

• ضخامت کمتری نسبت به فرش دارد.
• نسبت به فرش لمس زمخت تری دارد.
• تنوع طراحی کمتری نسبت به فرش و قالی دارد.
• از آنجا که الیاف با رنگهای طبیعی رنگرزی می شود، تنوع رنگ بندی در آن بسیار کم است.

شستشوی گلیم:

شستشوی گلیم‌های دستبافت اصلا پیچیده نیست. می توان آن را همانند فرش شست. اما این نکته را به خاطر داشته باشید که اکثر گلیم‌ها از پشم تهیه می شوند. از این رو بهتر است این محصول دستبافت را با پودر لباسشویی نشویید و به جای آن از شامپو فرش و شامپوی نرم کننده استفاده کنید. سپس روی طناب یا میله ای آویزان کنید تا خشک شود.

چنانچه گلیم‌تان لک شده باشد، باید همانند پارچه، ابتدا لکه گیری کنید. سپس عمل شستشو را بجای آورید. اگر احساس می کنید الیاف و نخ گلیم تان رنگ می دهد حتما برای شستشو با کارشناسان ما در ساده کارپت تماس بگیرید.