گبه یکی از انواع فرش دستباف است که ارزش هنری بسیاری دارد. گبه بسیار شبیه گلیم و قالی به نظر می آید. اما در اندازه های کوچکتر با پرزها و نخ خاب های بلندتر. خواستگاه اصلی گبه مربوط به ایل و عشایر است. گبه به قالیچه خرسک نیز معروف است.
تاریخچه فرش گبه
تاریخچه تولید گبه را هم همانند گلیم به زمان انسان های اولیه نسبت می دهند. انسانهای اولیه برای محافظت از بدن خود در برابر سرما، گرما و خطرات محیطی به فکر استفاده از پوست حیوانات افتادند. اما سختی زمینی که بر روی آن می نشستند یا می خوابیدند، آنها را بر آن داشت تا چاره اندیشی کنند. طبق شواهد ابتدا از پوست حیوانات به عنوان زیر انداز استفاده می شد. اما به مرور زمان و فراگیری نخ ریسی به فکر تولید انواع نخ و بافتن زیر انداز افتادند. گبه حاصل خلاقیت مردمان اولیه است.
معنی گبه در قدیم و حال
کلمه گبه در گذشته معنی متفاوتی داشته و به معنای زشت و معمولی و در برخی منابع به معنی دست نخورده و خام تعبیر شده است. اما با گذشت زمان معنی این کلمه دچار تحول شده و تغییر کرده است. اگر در فرهنگستان زبان فارسی به دنبال معنی کلمه گبه باشید، ضخیم و زمخت معنی میشود. برخی از کارشناسان زبان معتقدند به علت ویژگی های گبه این معانی برای او برگزیده شده است.
خواستگاه اصلی بافت فرش گبه
گبه عمدتا هنر دست قوم عشایر مناطق مختلف ایران مثل شیراز، کهکیلویه و … است. استان فارس در تولید گبه با حدود 150 سال قدمت، پیشگام است. با توجه به تعداد ایلات مقیم استان فارس از جمله ایل قشقایی، ایل خمسه، ممسنی و قوم بختیاری به عنوان قطب بزرگ تولید گبه در کشور شناخته شده است. به خصوص گبه‌هایی که در قوم ایل قشقایی بافته میشود، جنبه جهانی دارد.
علاوه بر عشایر استان فارس، گبه در شهرهای دو گنبدان، باشت، چشمه بلقیس، ده شیخ و چرام از استان کهکیلویه، ده علیا، ده سفلی علیا، برازجان، روستای شول و ده کهنه از استان بوشهر نیز بافته می شود.
ویژگی های گبه:
- نسبت به سایر زیر اندازها از جمله فرش دستبافت و گلیم، ضخیم تر است.
- نسبت به تمام زیر اندازها پرزهای بلندتری دارد.
- در ابعاد کوچکتر از قالی (بین 2 تا6 متر) بافته می شود. این روزها گبه به عنوان یکی از انواع پادری نیز بافته میشود.
- عموما دستبافت است. اما نوع ماشینی آن نیز امروزه تولید می شود.
- الیاف آن از پشم و موی بز گرفته شده است
- تعداد پودها در گبه بیشتر است.
- بدون نقشه بافته می شود.
نوع بافت و مشخصات
گبه‌ها به صورت ذهنی و بدون نقشه در طرح ها و نقش های متفاوتی بافته می شوند. در حقیقت بافنده فرش بر اساس خلاقیت و آنچه که در ذهن دارد، نقشی را می بافد. از این رو اگر هزاران گبه را در کنار هم قرار دهید، 2 گبه کاملا شبیه به هم را پیدا نمی کنید.
گبه‌ها نیز همانند گلیم و فرش، بر روی دار بافته می شود. با این تفاوت که دار گبه عموما افقی است و بر روی زمین قرار میگیرد. به این نوع دار و فرش بافی، مدل فارسی باف می گویند. البته برخی اقوام گبه را بر روی دارهای عمودی میبافند.
گبه‌ها عموما به رنگ هایی با زمینه روشن بافته می شوند. شاید مهمترین دلیل آن این است که اکثرا با رنگ طبیعی پشم و موی بز بافته شده و بخش اعظمی از الیاف آن رنگرزی نمی شود.
مزایای گبه چیست؟
-
دوام
از آنجایی که گبه‌ها با الیاف طبیعی بافته می شوند، دوام و کیفیت آنها بسیار بالاست و عمر طولانی دارند.
-
زیبایی و جذابیت
گبه‌ها به خاطر تفاوت در بافت و ارتفاع پرزها، بسیار جذابند. در عین حال که سنتی و کلاسیک به نظر می رسند، کاملا مدرن هستند و زیبایی خود را همیشه حفظ کرده اند. گبه های دستباف را امروزه به عنوان یک قالیچه و فرش مدرن می شناسند.
-
گرما
گبه‌ها به خاطر ضخامت و جنس شان، سرما را از کف زمین انتقال نمیدهند. در نتیجه در فصول سرد سال به عنوان یک زیر انداز گرم استفاده می شوند.
-
راحتی و نرمی
گبه‌ها به خاطر پرزهای بلند بسیار نرم تر از فرش و گلیم هستند.
انواع طرح های معروف گبه
-
طرح شیر
طرح شیر یکی از اصیل ترین طرح ها است که طراحان گبه به نماد کشور و قدرت آن را در بافت خود پیاده میکنند.
-
خشتی
طرح خشتی عمومی ترین طرح برای گبه است. بافت این طرح بیشتر در بین بافندگان بختیاری و فارس رایج است.
-
طرح خانه در هم
این طرح، خانه های در هم را به تصویر کشیده که مراحل زندگی را از آغاز پیدایش تا رسیدن به گوهر ذات نشان میدهد.
-
طرح حوض
در این طرح، یک ترنج در وسط گبه بافته می شود و در اطراف آن بوته های گل به چشم می خورد.
-
طرح گل
عموما گل های رز در گبه بافته می شود. البته گلهای دیگر هم ممکن است در کنار آن بافته شوند.
-
ایلاتی
طرح ایلاتی، نشات گرفته از طبیعت محل زندگی عشایر است.
-
طرح کف ساده
این طرح بسیار ساده است. برخی کارشناسان معتقدند این طرح زندگی روستاییان، صحرای اطراف روستا و زمینهای بی حاصل را نشان می دهد.
-
طرح درخت
درخت، همیشه نماد سر سبزی و آبادانی است. از این رو در بسیاری از بافته ها به عنوان زیبایی، سبزی و آبادانی بافته می شود.
-
طرح راه راه
ساده ترین طرح برای گبه است که به صورت نوارهای راه راه بافته می شود.
تفاوت گبه های قدیم و جدید
در گذشته گبه مستقیما از الیاف بدست آمده حاصل از پشم گوسفند و موی شتر یا بز بافته می شد. در نتیجه رنگ گبه‌های بافته شده به رنگ پشم و موی شتر و بز (شیری، کرم، سیاه، قهوه ای و خاکستری) بود. با گذشت زمان، بشر رنگرزی و استفاده از رنگهای گیاهی و طبیعی را فرا گرفت. پس از آن فرایند رنگرزی الیاف ریسیده شده باب شد. بنابراین گبه‌هایی رنگین و متنوع تر بافته شد. پیشرفت تکنولوژی و استقبال نسل جدید از گبه باعث شد تا روند رنگرزی الیاف، به سمت صنعتی شدن پیش برود. امروزه برای تنوع رنگی الیاف و سرعت در رنگرزی، از رنگهای شیمیایی برای رنگ کردن الیاف پشمی استفاده میکنند.
رنگ بندی گبه ها
به طور كلی، رنگ گبه‌ها روحیات بافنده را نشان می دهد. با افزایش تنوع رنگی الیاف، استفاده از رنگ های شادتر در بین بافنده ها بیشتر شده است. هر چه روحیه بافنده شادتر باشد، گبه‌های بافته شده رنگین تر است. این روزها، گبه‌های تیره، خود رنگ و سیاه نشان از غم بافنده خود دارد. استفاده از رنگ های مختلف در بافت گبه، روحیات، شخصیت و طرز فکر بافنده را مشخص می کند.
-
رنگ قرمز
رنگ قرمز، رنگی شاد، گرم و برونگراست. کارشناسان معتقدند که این رنگ باعث تقویت قلب می شود و سمبل شادی، هیجان، رشادت، حیات و زندگی است. قرمز جزو رنگهایی است که در اغلب گبه‌های بافته شده به کار می رود.
-
رنگ زرد
برخی رنگ زرد را به عنوان رنگ تنفر میشناسند. اما بسیاری از کارشناسان معتقدند که زرد نشانه روشنی و نور، شادی آفرین، جوانی، شوق، دانش و معرفت است. رنگ زرد بسیار درخشان و قوی میباشد. به طرز قوی، احساسات را برمی‌انگیزد. این رنگ به سرعت توجه افراد را به خود جلب کند. کارشناسان میگویند زرد عمق ندارد و بازتاب خوبی از پرتوهای دریافتی است. زرد بسیار جذاب بوده و رنگ مهمی برای عشایر به شمار میرود.
-
رنگ سبز
سبز، نماد سرسبزی، بهار، زندگی، امید و تولد دوباره است. انرژی تخلیه شده را بازسازی کرده و آرامش بخش است. بسیاری از کارشناسان و روانشناسان معتقدند که این طیف رنگی، روح را جلا بخشیده و بین منطق و احساس تعادل ایجاد میکند. رنگ سبز منشا حیات است و برای طبیعت دوستان و طبیعت نشینان بسیار مهم و جذاب است. از این رو استفاده از رنگ سبز در گبه‌ها نشانه طبیعت و زندگی است.
-
رنگ بنفش
رنگ بنفش به عنوان یک رنگ ثانویه است که به عنوان یک رنگ زنانه شناخته می شود. بنفش جزو رنگ هایی است که نه سرد است و نه گرم. این رنگ نماد قدرت، سلطنت، بی خبری، شجاعت و نشانه درونگرایی است. بنفش می تواند احساسات را بر انگیزد و گاهی ترس را نمایش دهد.
تفاوت گبه و گلیم
بسیاری از افراد تصور می کنند که گبه و گلیم یکی هستند. در حالی که این تصور کاملا اشتباه است. هر کدام از آنها، یک کالای مجزا با ویژگی های منحصر به فرد بوده و کاملا با هم متفاوتند.
-
اندازه
گلیم ها در ابعاد بزرگتر از گبه بافته می شوند. اما گبه‌ها معمولا در اندازه زیر 6 متر بافته می شود.
-
ضخامت
گبه‌ها بسیار ضخیم هستند. در حالی که گلیم نازک و سبک است.
-
نوع بافت
گبه‌ها با پرز های بلند بافته می شوند. در حالی که گلیم ها کلا پرز ندارند یا پرز آنها بسیار کوتاه است.
-
از لحاظ جنس
از لحاظ جنس گبه و گلیم مشخصات مشابهی داشته و هر دو از پشم و کرک بافته می شوند.
-
رنگ
گلیم ها تنوع رنگی بیشتری نسبت به گبه‌های دستبافت دارند.
-
نقش و نگار
گلیم ها عموما، به دو روش ذهنی و گاها از روی نقشه بافته میشوند. اما گبه‌ها فقط با روش ذهنی بافته می شوند.
استفاده از گبه
از گبه به عناوین زیر استفاده می شود:
- زیر انداز
- پادری گبه
- تابلو
روش نگهداری گبه
نگهداری از گبه به اندازه اهمیت بافت آن اهمیت دارد. زیرا گبه‌ها نیز همانند فرش دستبافت، هرچه از عمر آن بگذرد ارزش مادی آن بیشتر می شود.
اصلی ترین تهدید برای گبه‌ها، آن است که مورد حمله (حشره) بید قرار بگیرد. البته موریانه، سوسک و موش هم جزو موجوداتی هستند که می توانند به این محصول آسیب وارد کنند.
برای مقابله با بید روش هایی مثل استفاده از محلول شیمیایی مخصوص پیشنهاد می شود که در هنگام شستشو استفاده می کنند. علاوه بر آن استفاده از نفتالین و اسپری حشره کش، روش دیگری است که گبه شما را از حمله بید ها در امان نگه میدارد.
گبه‌ها را نباید در محیط مرطوب قرار داد. رطوبت بر کیفیت و شکل آن تاثیر گذار است. همچنین نور مستقیم آفتاب برای مدت طولانی، برای حفظ گبه مناسب نیست و بر کیفیت و رنگ آن اثر گذار است.
معمولا گبه را بر روی یک زیر انداز نازک یا موکت پهن می کنند. بهتر است محیطی که گبه در آن پهن می شود، هوا در جریان بوده و محیط عاری از رطوبت اضافه باشد.
