فرش دستباف بیجار چه ویژگی هایی دارد؟

فرش دستباف بیجار یکی از کهن‌ ترین انواع فرش دستباف ایرانی است. قدیمی ترین بافته های بیجار را به سال ۱۲۶۶ هجری قمری تخمین زده اند. بیجار منطقه ای است در استان کردستان که به منطقه گروس هم شناخته می شود. فرش های این منطقه عمدتا در شهر بیجار و روستاهای اطراف آن بافته می‌شود و تم بافت این فرش ها با توجه به منطقه، روستایی بافت است.

فرش های بیجار از روی طرح و رنگ آن به خوبی شناخته می شوند بطوریکه تنوع رنگ و طرح در این فرش ها بسیار است. علاوه بر آن، بافندگان بیجاری پس از بافت هر رج و رد کرد نخ پود لای تارها، چندین بار محکم با شانه روی نخ‌ های پود می‌کوبند که اینکار منجر به تراکم و فشرده شدن بیشتر گره ها و پودها می شود. در نتیجه فرش های بیجار بسیار متراکم، سنگین و بسیار بادوام اند. این فرش ها به عنوان بهترین برند فرش دستباف کردستان شناخته می شوند.

تاریخچه بافت فرش دستباف بیجار

اقتصاد در منطقه بیجار متکی به کشاورزی، دام پروری و قالیبافی است. بیجار با یک شناسنامه غنی و دیرینه در بافت فرش دستباف شناخته می شود. استادان بزرگی از جمله استاد موسی مسعودی، قدرت الله گیچلو، اصغر الله مرادی و علی اصغر لک به عنوان اساتید طراحی و بافت فرش در منطقه بیجار شناخته می شوند. تعدادی از آثار این اساتید در موزه های داخلی و خارج از کشور نگهداری می شوند. ارزش و اعتبار فرش های بیجار در دوران قاجار معرفی و در زمان بعد از جنگ جهانی دوم و دوره پهلوی بیشتر شد.

فرش بیجار در دوران قاجار

قالیبافی در بیجار در دوران قاجار رشد چشمگیری داشته است. بسیاری از فرش های قدیمی و اصیل بیجار، مربوط به دوران قاجار می باشند. فرش‌های بیجار در ابتدا توسط خان‌ های کرد و فرماندهان برای استفاده شخصی یا هدیه به مقامات دولتی سفارش داده می‌شدند. برخی از این فرش‌ها، همراه با کتیبه ‌هایی بافته می‌شدند تا به‌ وزیران قاجار و سفرا هدیه داده شوند. تعدادی از این فرش ها امروزه در موزه‌ های ایران و جهان وجود دارد.

فرش بیجار در دوران پهلوی

در دوران پهلوی و پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از مردم که وسایل زندگی خود را از دست داده بودند، برای شروع زندگی نیاز به وسایل جدید داشتند. در نتیجه تقاضای داخلی و خارجی برای فرش نیز بیشتر شد و استقبال از فرش های بیجار در دوران پهلوی به خصوص از سال 1340 بی نظیر بود. پس از آن سرمایه گذاران بسیاری برای تولید، فروش و صادرات این فرش ها سرمایه گذاری کردند.

ویژگی فرش دستباف بیجار

• ساختار فرش بیجار

جنس الیاف و نخ های تار و پود در فرش های دستباف از جنس پشم و پنبه است اما الیاف خاب یا پرز با پشم براق و مرغوب بافته می شود. فرش های دستباف بیجار با توجه به نزدیکی به مناطق ترک نشین، همانند فرش تبریز و فرش همدان با گره ترکی نامتقارن بافته می شوند. در نتیجه بسیار ظریف بافتند و تراکم و دانه بندی این فرش ها بسیار بالاست. در بیجار پس از بافت هر رج و عبور نخ پود، به حدی فرش را با شانه می کوبند تا تراکم و فشردگی آن بیشتر شود.

برخی از فرش های بیجار به صورت تک پود و برخی دیگر به صورت 2 پود بافته می شوندو ارتفاع پرزها، متوسط تا بلند است. شیرازه فرش های بیجار از نوع شیرازه پیچی سر خود است و رجشمار آنها بین ۳۰ تا ۴۰ متغیر است.

• تراکم فرش بیجار

مهمترین ویژگی فرش دستباف بیجار، ساختار متراکم آن است. تراکم این فرشها به حدی بالاست که نمی توان آنها را تا کرد. فرش های بیجار به صورت یک پوده یا دو پوده بافته می شوند و عمدتا فرش های پشمی هستند. پس از بافت هر رج و گذشتن هر ردیف پود، اینقدر فرش را به وسیله شانه یا دفتین و همچنین ابزار دیگری شبیه به پنجه آهنی می کوبند که گره ها و نخ ها در هم کوبیده و فشرده می شوند. فرش های دستباف بیجار، فشرده ترین گره بندی را دارند و استحکام آنها بسیار بالاست. از این رو به قالی آهنی مشهور اند.

• رنگ بندی فرش بیجار

قالی های بیجار، قابی از ترکیب بندی رنگ های چشم نواز است. ترکیب رنگ بندی این قالی ها یکی دیگر از ویژگی های مهم این فرش هاست. تناژ رنگی و استفاده درست و بجا از رنگ های متضاد در این قالی ها، واقعا جذاب و محسور کننده است. فرش های بیجار با رنگ بندی شاد بافته می شوند و قرمز، چهره ای (چهره ای یک اصطلاح محلی است که برای صورتی پر رنگ بکار می رود)، صورتی کمرنگ، پوست پیازی، آبی کله غازی، مشکی، سفید، حنایی، سرمه ای، کرم و سبز جزو رنگهایی است که در این قالی ها بکار می رود. همانطور که می بینید در فرش های بیجار با مجموعه ای از رنگ های روح نواز و انرژی بخش روبرو هستیم.

• طرح و نقش فرش بیجار

تنوع طرح و نقش در کنار رنگ بندی منحصر به فرد، یکی دیگر از ویژگی های فرش های دستباف بیجار است. علارغم قالب روستایی باف، این فرش ها ظرافت بی نظیری در طرح و نقش دارند. از انواع طرح های فرش های بیجار می توان به مینا خانی، طرح افشان و طرح هراتی اشاره کرد.

به طور کلی در بیشتر فرش های بیجاری، ترنج به شکل لوزی بافته می شود و نقوش و گل ها به شکل خطوط اسلیمی افشان دیده می شود. در سراسر قالی، گل ها و شکوفه ها پراکنده اند و علاوه بر آن نقشی شبیه به لنگر، معمولا به شکل قرینه در بالا و پایین فرش به چشم می خورد. در حاشیه فرش نیز، طرح های نوار مانند مارپیچی به صورت تکرار شونده ای به چشم می خورد.

معروف ترین نقشه های فرش بیجار

• طرح های تصویری از داستان های اساطیری از جمله طرح لیلی مجنون
• گل فرنگ یا نخل که نمادی از درخت نخل هندی یا باغ های پر گل انگلیسی است. این فرش ها با خطوط اسلیمی و لچک و ترنج تکمیل می شوند.
• طرح‌های شاه عباسی
•  افشان
•  شکارگاه
• طرح درختی که درختانی مثل بید مجنون را همراه با گل‌ ها و بلبل به تصویر می کشد.
• طرح های گلدانی که گلدان های بزرگ و پر گل را نمایش می دهد.
• ترمه ای
• طرح هراتی یا ماهی
• نقوش هندسی
• خطوط اسلیمی شکسته
• نقوش اسلیمی و ختایی
• طرح خرچنگی
• طرح‌های ذهنی و رویاپردازی شده مانند اژدها، حیوانات تخیلی، اشیا و انسان.

• ابعاد فرش بیجار

فرش های دستباف بیجار در ابعاد مختلفی بافته می شود. فرش های این منطقه را در قالب فرش های کناره، انواع قالیچه، پادری، قالی های 5 متری، 6 متری، 9 متری، 12 متری، 18 متری و … خواهید دید. در گذشته روستاییان به سفارش خان ها، یا درباریان قاجاری، فرش هایی در ابعاد بزرگ تر مانند ۳۲ متر مربع نیز بافته اند. اما به طور کلی فرش با ابعاد خیلی بزرگ کمتر بافته می شود.

• رنگرزی الیاف فرش بیجار

در گذشته های دور برای بافت فرش های بیجار، از الیاف طبیعی با رنگ طبیعی پشم استفاده می شد. از این رو تمامی فرش های این منطقه با ترکیب رنگی سیاه، قهوه ای، کرم، خاکستری روشن و شکری بافته می شدند. اما با تغییر در مسیر بافندگی، استفاده از رنگ های طبیعی و گیاهی باب شد. در نتیجه رنگرزی به صورت سنتی در خانه های روستایی انجام می گرفت. پس از مدتی رنگرزی به عنوان یک شغل برای اهالی منطقه تعریف شد و برخی از دوره گرد ها و نخ ریسان به رنگرزی الیاف روی آوردند.

البته محدودیت های روستایی باعث می شد تا برای برخی رنگ ها با محدودیت روبرو باشند. به عنوان مثال امکان ساخت رنگ آبی و سبز را در روستاهای بیجار نداشتند. از این رو الیاف را در شهر بیجار به فردی که «آبی کار» نامیده می شد می دادند تا رنگ کند. امروزه بسیاری از الیاف به راحتی با استفاده از رنگ های شیمیایی و با هزینه های مقرون به صرفه تری رنگرزی می شوند.

• کیفیت فرش دستباف بیجار

فرش های دستباف بیجار به علت سادگی، تراکم بالا، ظرافت، رنگ بندی و زیبایی منحصر بفرد شهرت جهانی دارد. همچنین با توجه به فشردگی و دانه بندی، مقاومت آن نسبت به سایش و پا خوردگی بسیار بالاست. تمامی فرش هایی که امروزه در کارگاه های فرش بافی شهر بیجار بافته می شوند نیز اصالت و کیفیت خود را در طرح و ساختار حفظ کرده‌ اند. و هنوز هم قالی ها و فرش های دستباف بیجار در گالری ها و نمایشگاه در معرض دید و فروش گذاشته می شوند.

فرش فانتزی بیجار

برخی از فرش های فانتزی بیجار، به صورت فرش فانتزی بافته می شوند. این فرش ها طرح و بافت ظریف تری دارند. بیشتر فرش های فانتزی بیجار در قالب، قالیچه و تابلو فرش بافته می شوند و کمتر برای مصارف خانگی استفاده می گردند. این فرش ها جلوه ای از طرح های رویایی، رنگ های خیال انگیز و هنر دست طراح است.

این نکات را در مورد فرش بیجار بدانید:

در حال حاضر فرش بافی در منطقه بیجار به دو صورت انجام می گیرد :

• تک بافی یا بافت خانگی

در روش خانگی، هنرمندان و بافنده های فرش، در خانه های خود دار قالی را بنا می کنند. و با ابزار فرش بافی خانگی، به بافت فرش مشغولند. تقریبا تمام اهالی خانه در این کار شریکند و همراه هم رج به رج قالی را می بافند. در نهایت خودشان فروشنده فرش هستند و فرش را به مشتری، واسطه یا دلال می فروشند.

• سرمایه گذاری کارگاهی

در این روش، برخی از افراد به عنوان سرمایه گذار و از سمت ارگان دولتی یا ارگان های خصوصی، کارگاه هایی را بنا می کنند. در نتیجه، بافنده ها در این کارگاه ها مشغول به کار می شوند و از سرمایه گذار، حقوق دریافت می کنند. کلیه سرمایه، دار، ابزار و الیاف متعلق به سرمایه گذار است. از این رو فروشنده نیز صاحب کارگاه یا ارگان مربوطه خواهد بود.

همچنین:

فرش‌های دستباف بیجار، زیبایی و کیفیت قابل توجهی دارند و همین امر موجب می شود تا نسبت به بسیاری از فرش های دستباف، در معرض توجه بیشتری قرار بگیرند. فرش های بیجار با توجه به ویژگی هایشان مخاطبین ویژه ای در داخل و خارج از کشور دارند.  همچنین نقش و جایگاه مهمی در تجارت برای خود باز کرده اند.

فرش های دستباف بیجار عموما به شیوه لول و نیم لول بافته می شوند.

 شباهت ها و تفاوت های فرش بیجار با فرش سنندج

همانطور که گفتیم، بیجار منطقه ای در استان کردستان است. از این رو صنایع دستی این شهر با سنندج شباهت هایی دارد که این موضوع در مورد فرش های 2 منطقه نیز صدق می کند.

• مهمترین شباهت این فرش ها در جنس، سبک گره و ابعاد فرش است. سالیان سال است که ویژگی های فرش های منطقه کردستان بدون هیچ تغییر یا نفوذ از شهرهای همسایه باقی مانده است.
• تفاوت این فرش ها در ضخامت، تراکم و فشردگی فرش است. همچنین فرش های بیجار از فرش های سنندج تیره تر و پر رنگ تر هستند.